Ο δόλιος δαίμονας και οι άνθρωποι-ρολόγια
Arthur Schopenhauer, 1788-1860, Γερμανός φιλόσοφος
Επιμέλεια – Εισαγωγικά Σχόλια: N. M. Σκουτερόπουλος
«Ο Άρθουρ Σοπενχάουερ μιλώντας για τη ζωή του την παρομοιάζει με «γλυκόπικρο πιόμα», και εξηγεί ότι όλη η υπόστασή του ήταν μια διαρκής αναζήτηση της αλήθειας, ότι το περιεχόμενο της αλήθειας που κατόρθωσε να αγγίξει ήταν πικρό και καταθλιπτικό, αλλά ότι αυτή καθαυτή η γνωστική διαδικασία υπήρξε πάντα για αυτόν πηγή ασύγκριτα μεγάλης χαράς, που η γλύκα της αναμιγνυόταν διαρκώς με την πικρή γεύση της αλήθειας. Αυτή η γλυκόπικρη γεύση, έχει διαποτίσει και τα αποσπάσματα αυτής της ανθολογίας.
Ήδη στο βασικό φιλοσοφικό του σύγγραμμα (Ο Κόσμος ως Βούληση και ως Παράσταση) ο Σοπενχάουερ διακηρύσσει ότι ο κόσμος είναι παράσταση του υποκειμένου και γίνεται προσιτός μόνο με την παρέμβαση των υποκειμενικών αισθητηριακών εντυπώσεων και ότι, επομένως, για να λύσουμε το αίνιγμα που κρύβεται πίσω από τη φαινομενική πραγματικότητα πρέπει να ανιχνεύσουμε την ουσιώδη υφή του πνεύματος μας.»
ΓΙΑ ΤΗ ΖΩΗ
«Αυτό τον κόσμο, αυτή την αρένα των βασανισμένων και έντρομων όντων, που μόνο καταβροχθίζοντας το ένα το άλλο κρατιούνται στη ζωή· αυτόν επομένως τον κόσμο, όπου κάθε αδηφάγο ζώο είναι κι ένας ζωντανός τάφος για χίλια άλλα και η διατήρησή του στη ζωή είναι μια αλυσίδα από μαρτυρικούς θανάτους∙ αυτόν τον κόσμο, όπου παράλληλα με τη γνώση μεγαλώνει και η δεκτικότητα απέναντι στον πόνο, μια δεκτικότητα η οποία αγγίζει τον υψηλότερο βαθμό στον άνθρωπο και μάλιστα τόσο πιο υψηλό, όσο πιο ευφυής είναι αυτός. Αυτόν τον κόσμο, θέλησαν να τον συνταιριάξουν με το φιλοσοφικό σύστημα του οπτιμισμού και να μας τον παρουσιάσουν ως “τον καλύτερο” απ’ όλους τους κόσμους.. Ο παραλογισμός είναι κραυγαλέος
Στο μεταξύ, ένας οπαδός του οπτιμισμού, με καλεί ν’ ανοίξω τα μάτια μου και να αντικρίσω τον κόσμο. Να δω τι “όμορφος” που είναι σαν λούζεται στον ήλιο, με τα βουνά του, τις κοιλάδες, τα ποτάμια, τα φυτά, τα ζώα κτλ. “Πανόραμα”, λοιπόν είναι ο κόσμος;
Όλα αυτά τα πράγματα είναι βέβαια ωραία να τα βλέπει κανείς, αλλά το ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΥΤΑ ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ, τούτο είναι κάτι εντελώς διαφορετικό…»
«Είναι πραγματικά απίστευτο πόσο ασήμαντα και δίχως νόημα κυλάει η ζωή των περισσότερων ανθρώπων, αν τη δούμε απ’ έξω, και πόσο υπόκωφα και ασυνείδητα βιώνεται από μέσα. Μια βασανιστική αποζήτηση, ένα ονειρικό τρίκλισμα προς τον θάνατο, συνοδευόμενο από κοινότοπες σκέψεις. Μοιάζουν οι άνθρωποι με ρολόγια που τα κουρδίζεις και δουλεύουν χωρίς να ξέρουν το γιατί. Κάθε φορά που σπέρνεται και γεννιέται ένας άνθρωπος, το ρολόι της ανθρώπινης ζωής κουρδίζεται ξανά για να επαναλάβει, φράση προς φράση και μέτρο προς μέτρο, τον ίδιο σκοπό της λατέρνας όπου τον έχει παίξει ήδη άπειρες φορές, με ασήμαντες παραλλαγές.»
« Μπορούμε να παρομοιάσουμε τη ζωή με ένα κέντημα, που καθένας στο πρώτο μισό του βίου του το βλέπει από την καλή, και στο δεύτερο μισό του βίου του το βλέπει από την ανάποδη. Τούτο το τελευταίο δεν είναι τόσο όμορφο, ωστόσο είναι διδακτικό, γιατί επιτρέπει να καταλάβουμε πως ενώνονται τα νήματα.»
«Παραπονιόμαστε για το σκοτάδι στο οποίο περνάμε τη ζωή μας, χωρίς να κατανοούμε τη συνάφεια της ύπαρξης με το Όλο, κι έτσι δεν είναι μόνο το διάστημα της ζωής μας σύντομο, αλλά και η γνώση μας περιορίζεται σε αυτό, αφού ούτε για τα πριν τη γέννησή μας ούτε για τα μετά το θάνατο μπορούμε να έχουμε θέα. Η συνείδησή μας, επομένως, είναι σαν την αστραπή που για μια στιγμή φωτίζει τη νύχτα. Στ’ αλήθεια μένει κανείς με την εντύπωση ότι κάποιος δαίμονας έχει φράξει δόλια την πρόσβασή μας σε κάθε παραπέρα γνώση, θέλοντας να διασκεδάσει με την αμηχανία μας.»
«Μόνο το παρόν είναι αληθινό και πραγματικό. Το παρόν είναι ο χρόνος με την πραγματική πληρότητα, και αποκλειστικά σε αυτό ακουμπάει η ύπαρξή μας.»
«Κάθε βουλητική ενέργεια πηγάζει από την ανάγκη, επομένως από στέρηση, επομένως από πόνο. Με την πλήρωση της ανάγκης ο πόνος σταματά, ωστόσο σε κάθε επιθυμία που έχει εκπληρωθεί αντιστοιχούν τουλάχιστον δέκα ανεκπλήρωτες· κι ακόμα, η επιθυμία διαρκεί πολύ, οι απαιτήσεις τείνουν στο άπειρο, ενώ η πλήρωση είναι σύντομη και λειψή. Αλλά κι αυτή η τελική ικανοποίηση είναι μόνο φαινομενική, η επιθυμία που εκπληρώθηκε δίνει αμέσως τη θέση της σε άλλη επιθυμία. Το πράγμα μοιάζει με την ελεημοσύνη που πετάει κανείς στον ζητιάνο και που τον βοηθάει να τα βγάλει πέρα σήμερα παρατείνοντας έτσι το μαρτύριό του ως αύριο. Έτσι, το υποκείμενο της βουλητικής ενέργειας βρίσκεται στερεωμένο στον συνεχώς περιστρεφόμενο τροχό του Ιξίωνα, αντλεί διαρκώς από τον πίθο των Δαναΐδων, υφίσταται αιωνίως τα βάσανα του Ταντάλου.»
«Όλοι μας βέβαια, όπως έλεγε ο Σίλλερ, έχουμε γεννηθεί στην Αρκαδία, δηλαδή βγαίνουμε στον κόσμο γεμάτοι αξιώσεις για ευτυχία και απόλαυση, κι ελπίζουμε ανοήτως ότι θα τις πραγματοποιήσουμε. Ωστόσο έρχεται, κατά κανόνα πολύ γρήγορα, η τύχη, μας αρπάζει χωρίς ιδιαίτερη ευγένεια από τον λαιμό και μας δίνει να καταλάβουμε ότι τίποτα δεν είναι δικό μας αλλά όλα δικά της, αφού έχει αδιαμφισβήτητα δικαιώματα όχι μόνο στην περιουσία και στα κτήματά, στη γυναίκα και στο παιδί μας, αλλά ακόμη και στο χέρι μας και στο πόδι, στο μάτι και στο αυτί, ακόμη και στη μύτη μας καταμεσής του προσώπου.
Εν πάση περιπτώσει, ύστερα από λίγο η πείρα μας διδάσκει ότι η ευτυχία και η απόλαυση είναι μια fata morgana (οφθαλμαπάτη), ορατή μόνον από μακριά, η οποία εξαφανίζεται μόλις την πλησιάσουμε· κι ότι αντίθετα, τα βάσανα κι ο πόνος είναι πραγματικά και δεν αποτελούν ψευδαίσθηση. Αν το μάθημα αυτό καρποφορήσει, θα πάψουμε να θηρεύουμε την ευτυχία και την απόλαυση και αντί για αυτά όλη μας η φροντίδα θα είναι πως θα μπορέσουμε να κλείσουμε την πρόσβαση στον πόνο και τα βάσανα. Αντιλαμβανόμαστε τότε, ότι το καλύτερο που έχει να μας προσφέρει ο κόσμος είναι μια δίχως πόνους, ήρεμη, υποφερτή ύπαρξη, και περιορίζουμε τις αξιώσεις μας σε αυτήν προκειμένου να την κατακτήσουμε πιο γρήγορα.»
ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ
«Ο άνθρωπος είναι κατά βάση άγριο, απαίσιο θηρίο. Εμείς τον ξέρουμε μόνο στην κατάσταση του δαμασμού και της εξημέρωσης που ονομάζεται πολιτισμός· για τούτο μας τρομάζουν τα ξεσπάσματα της φύσης του όταν τύχει να εκδηλωθούν. Όποτε όμως και όπου οι φραγμοί και οι αλυσίδες της έννομης τάξης πέφτουν και επικρατεί αναρχία, γίνεται αμέσως φανερό τι είναι ο άνθρωπος…»
«Προς το τέλος της ζωής συμβαίνει ό,τι και στο τέλος ενός χορού μεταμφιεσμένων, όταν οι μάσκες αρχίζουν να πέφτουν. Βλέπει κανείς τώρα τι λογής άνθρωποι ήταν εκείνοι με τους οποίους σχετίστηκε στη διάρκεια της ζωής του.»
«Όσο κι αν αλλάζουν στο θέατρο του κόσμου τα έργα και οι μάσκες, οι ηθοποιοί παραμένουν σε όλα οι ίδιοι. Καθόμαστε μαζί, μιλάμε, παθιαζόμαστε ο ένας με τον άλλο, τα μάτια βγάζουν σπίθες και οι τόνοι της φωνής οξύνονται. Έτσι ακριβώς κάθονταν κάποιοι άλλοι πριν από χίλια χρόνια, ήταν το ίδιο πράγμα και ήταν οι ίδιοι άνθρωποι, και ακριβώς έτσι θα είναι και ύστερα από χίλια χρόνια. Η αιτία που δεν το αντιλαμβανόμαστε αυτό είναι ο χρόνος.»
«Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι οι ποικίλες και άπειρες τρέλες που προξενεί η σεξουαλικότητα, και τα πάθη που γεννιούνται από αυτήν, συντηρούν στον άνθρωπο μια διαρκή κατάσταση ήπιας παραφροσύνης, για όσο χρόνο διατελεί υπό την επίδραση εκείνης της ερωτικής ορμής ή εκείνου του διαβόλου, ο οποίος τον εξουσιάζει αδιάλειπτα· έτσι, μόνον όταν αυτό το ένστικτο σβήσει, έρχεται ο άνθρωπος εντελώς στα λογικά του.»
«Κανένας δεν μπορεί να δει πιο πέρα από τον εαυτό του. Με αυτό θέλω να πω ότι, καθένας διακρίνει στον άλλο μόνον ό,τι είναι και ο ίδιος.»
«Οι άνθρωποι καταβάλλουν χιλιαπλάσια προσπάθεια για την απόκτηση πλούτου απ’ όσο για την πνευματική μόρφωσή τους, ενώ είναι εντελώς βέβαιο πως αυτό το οποίο είμαστε, συντείνει πολύ περισσότερο στην ευτυχία μας απ’ όσο αυτό το οποίο έχουμε.»
«Το κύριο και βασικό κίνητρο στον άνθρωπο, όπως και στο ζώο, είναι ο εγωισμός, δηλαδή η ορμή για την ύπαρξη και την καλοπέραση. Αυτός ο εγωισμός έχει διαπλεχτεί, στο ζώο και τον άνθρωπο, με τον βαθύτατο πυρήνα και την ουσία του – κατά βάση ταυτίζεται με αυτόν. Έτσι, όλες κατά κανόνα οι πράξεις του ανθρώπου απορρέουν από τον εγωισμό, και η εξήγηση μιας δεδομένης πράξης πρέπει να επιχειρείται πάντοτε με βάση τον εγωισμό· όπως επίσης στον εγωισμό πρέπει να βασίζεται εξ ολοκλήρου η επιλογή των μέσων με τα οποία επιδιώκουμε να επηρεάσουμε τον άνθρωπο προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση.»
«Σε όποιο απώτερο κίνητρο κι αν αποδίδει κανείς μια πράξη του, πάντοτε προκύπτει τελικά ότι το πραγματικό ελατήριό της είναι, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, είναι το ατομικό καλό του πράττοντος και ότι επομένως η πράξη είναι εγωιστική και κατά συνέπεια χωρίς ηθική αξία.»
«Όποιος είναι αδίστακτος στα μικρά πράγματα θα αποδειχτεί αχρείος στα μεγάλα.»
«Οι άγριοι αλληλοεξοντώνονται, οι εξημερωμένοι αλληλοεξαπατώνται – κι αυτό λέγεται ‘’πορεία του κόσμου’’.»
«Καθένας είναι κλεισμένος στη συνείδησή του όπως στο πετσί του. Μόνον εκεί μέσα ζει άμεσα και για αυτό δεν μπορούμε να τον βοηθήσουμε απ’ έξω. Επάνω στη σκηνή ένας παίζει τον πρίγκιπα, άλλος τον υπουργό, ένας τρίτος τον υπηρέτη ή τον στρατιώτη ή τον στρατηγό κ.ο.κ. Ωστόσο οι διαφορές αυτές υφίστανται μόνο εξωτερικά, στο βάθος κρύβεται το ίδιο πράγμα: Ένας φτωχός θεατρίνος με τα βάσανα και τη δυσκολία του.»
«Το πιο ελεεινό γνώρισμα στην ανθρώπινη φύση είναι η χαιρεκακία, γιατί συγγενεύει στενά με τη θηριωδία· ναι, κατά βάση διαφέρει από αυτήν απλώς όπως η θεωρία από την πράξη – και εκδηλώνεται εκεί που κανονικά θα έπρεπε να είχε τη θέση της η συμπόνια.»
«Έναν κουτό άνθρωπο, τον απαλλάσσουμε λέγοντας ότι δεν ευθύνεται ο ίδιος για τη μωρία του. Αν όμως επιχειρούσαμε να ισχυριστούμε κάτι ανάλογο και για έναν κακό άνθρωπο, θα μας περιγελούσαν. Ωστόσο και το ένα και το άλλο είναι έμφυτες ιδιότητες.»
Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ
«Ένας άνθρωπος που ύστερα από μεγάλο, σκληρό αγώνα με την ίδια του τη φύση μπόρεσε τελικά να την ξεπεράσει εντελώς, υπάρχει πια μόνο ως καθαρά γνωστικό ον, ως διαυγής καθρέφτης του κόσμου. Τίποτα δεν μπορεί να τον φοβίσει, τίποτα πια να τον ταράξει, αφού τα χίλια νήματα που μας κρατούν δεμένους με τον κόσμο και μας σέρνουν εδώ κι εκεί με τη μορφή της επιθυμίας, του φόβου, της ζήλειας, της οργής, προξενώντας μας ασταμάτητο πόνο, αυτός τα έχει κόψει όλα.
Γαλήνιος και χαμογελαστός στρέφει το βλέμμα του προς τα πίσω, στα φαντάσματα αυτού το κόσμου, που κάποτε τάραζαν και βασάνιζαν και τη δική του ψυχή αλλά που τώρα στέκονται μπροστά του σαν κάτι τόσο αδιάφορο όπως οι φιγούρες στο σκάκι όταν το παιχνίδι έχει πια τελειώσει ή σαν τα αφημένα αποκριάτικα ρούχα που η μορφή τους μας διασκέδαζε ή μας ερέθιζε τη νύχτα του καρναβαλιού.
Η ζωή και οι μορφές της περνούν από μπροστά του σαν φευγαλέα μόνο εμφάνιση, σαν ένα ανάλαφρο πρωινό όνειρο μέσα από το οποίο αντιφεγγίζεται η πραγματικότητα κιόλας στον μισοξυπνημένο, και το οποίο δεν μπορεί πια να τον ξεγελάσει.»
Η ΓΝΩΣΗ
«Όταν έχω απέναντί μου την εντυπωσιακή πολυμάθεια εκείνων των πολύξερων αναρωτιέμαι καμιά φορά: Αλήθεια, πόσο λίγο πρέπει να έχει σκεφτεί ένας άνθρωπος για να μπορεί να έχει διαβάσει τόσα πολλά!»
«Η εμπειρία, όπως και το διάβασμα, αδυνατεί να υποκαταστήσει από μόνη της τον στοχασμό.»
Η ΑΝΟΗΣΙΑ
«Όσοι πασχίζουν για μια ζωή ευτυχισμένη, γεμάτη λαμπρότητα, μια ζωή που να διαρκέσει πολύ, κι όχι για μια ζωή αρετής, μοιάζουν στους ανόητους ηθοποιούς, οι οποίοι θέλουν πάντοτε να παίζουν μεγάλους και φανταχτερούς ρόλους νικητή, γιατί δεν αντιλαμβάνονται ότι το ζήτημα δεν είναι τι παίζουν ή πόσο αλλά πως.»
«Είναι μεγάλη ανοησία, προκειμένου να κερδίσει κανείς προς τα έξω, να χάνει προς τα μέσα· προκειμένου δηλαδή να αποκτήσει αίγλη, κοινωνική θέση, πολυτέλεια, τίτλους, δόξα, να θυσιάζει εν όλω ή εν μέρει την ηρεμία, τη σχόλη και την ανεξαρτησία του.»
«Ο μωρός τρέχει πίσω από τις απολαύσεις της ζωής και διαπιστώνει ότι εξαπατήθηκε, ο σοφός προσπαθεί να αποφύγει το κακό. Αν δεν το κατορθώσει, το φταίξιμο θα είναι της τύχης και δεν θα οφείλεται στη δική του μωρία, Αν όμως το κατορθώσει, δεν θα έχει εξαπατηθεί: Τα δεινά που απέφυγε ήσαν απολύτως πραγματικά.»
«Το πόσο περιορισμένο και ανεπαρκές είναι το μέσο ανθρώπινο μυαλό και πόσο λειψή η σαφήνεια της ανθρώπινης συνείδησης μπορεί κανείς να το διαπιστώσει από το γεγονός ότι παρ’ όλη την εφήμερη διάρκεια της ζωής το ανθρώπου ―της πεταμένης στην απεραντοσύνη του χρόνου― παρόλη την αβεβαιότητα της ύπαρξής μας, παρ’ όλα τα αναρίθμητα αινίγματα που προβάλλουν από παντού και τον βαθύτερο χαρακτήρα τόσων φαινομένων, παρ’ όλη την ανεπάρκεια της ζωής, δεν συμβαίνει.
Είναι πολλοί ή έστω ορισμένοι αυτοί που φιλοσοφούν; Όχι! Που και που μόνο φιλοσοφεί κάποιος, αποτελώντας σπανιότατη εξαίρεση. Οι υπόλοιποι περνούν τη ζωή τους σ’ ένα όνειρο, όχι πολύ διαφορετικό απ’ ότι τα ζώα, από τα οποία διαφέρουν μόνο ως προς το ότι αυτοί προνοούν για τα αμέσως επόμενα χρόνια.
Για τις μεταφυσικές ανησυχίες που ενδεχομένως αισθάνονται έχει ληφθεί μέριμνα από πριν και από ψηλά: Από τις θρησκείες.»
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ
«Κάθε κοινωνική συντροφιά αξιώνει κατ’ ανάγκην αμοιβαία προσαρμογή και διάθεση – για αυτό όσο πιο μεγάλη τόσο και πιο ανούσια. Εντελώς ο εαυτός του μπορεί να είναι κανείς μόνον εφόσον μένει μόνος του. Όποιος επομένως δεν αγαπάει τη μοναξιά δεν αγαπάει την ελευθερία. Γιατί μόνον όταν είναι κανείς μόνος του είναι ελεύθερος.»
«Ο εξαναγκασμός είναι αχώριστος σύντροφος κάθε κοινωνικής συναναστροφής, και κάθε τέτοια συναναστροφή απαιτεί θυσίες, οι οποίες είναι τόσο βαρειές όσο αξιολογότερο είναι το άτομο. Κατά συνέπεια, κάθε άνθρωπος θα αποφύγει τη μοναξιά, θα την υπομείνει ή θα την αγαπήσει ανάλογα με την προσωπική του αξία. Γιατί στη μοναξιά ο αξιολύπητος θα αισθανθεί όλη τη θλιβερότητά του, το ανώτερο πνεύμα όλο το μεγαλείο του, κοντολογίς: καθένας θα αισθανθεί αυτό που ο ίδιος είναι.»
«Σε σχέση με την ανθρώπινη κοινωνία τα ξεχωριστά και προικισμένα άτομα, τα οποία ακριβώς λόγω αυτής της ιδιότητάς τους δεν ανήκουν εξ ολοκλήρου σε αυτήν, και επομένως ανάλογα με το βαθμό της υπεροχής τους, είναι περισσότερο ή λιγότερο μόνα τους, διακατέχονται επίσης από δύο αντίθετα αισθήματα:
Στα νιάτα τους αισθάνονται συχνά ότι έχουν εγκαταλειφθεί από τους ανθρώπους· αντιθέτως στα όψιμα χρόνια ότι έχουν ξεφύγει από αυτούς. Το πρώτο, που είναι δυσάρεστο αίσθημα, οφείλεται σε άγνοια σχετικά με τους ανθρώπους, το δεύτερο, που είναι ευχάριστο, στη γνωριμία με αυτούς.»
«Στους ανθρώπους με ανώτερη πνευματικότητα, η μοναξιά εξασφαλίζει διπλό όφελος: πρώτον, το να είναι με τον εαυτό τους, και δεύτερον, το να μην είναι με τους άλλους.
Η κοινωνικότητα συγκαταλέγεται στις επικίνδυνες, στις ολέθριες, θα λέγαμε, τάσεις, γιατί μας φέρνει σε επαφή με άτομα ως επί τον πλείστον κακά από ηθική άποψη και ασήμαντα ή ξεστρατισμένα από πνευματική. Ο ακοινώνητος είναι κάποιος ο οποίος δεν τα χρειάζεται αυτά τα άτομα.»
«Σε μια συνολικότερη θεώρηση, διαπιστώνουμε ότι καθένας είναι κοινωνικός στον βαθμό που πνευματικά είναι φτωχός και γενικά ασήμαντος. Γιατί σε αυτόν τον κόσμο δεν έχεις άλλη επιλογή παρά ανάμεσα στη μοναξιά και την ασημαντότητα.»
«Η πραγματικά καλή συναναστροφή είναι, πάντοτε και κατ’ ανάγκην, πολύ μικρή. Αλλά και γενικώς οι λαμπρές, θορυβώδεις γιορτές και διασκεδάσεις αφήνουν μια γεύση κενού, ίσως και στο βάθος και κάτι σαν παραφωνία, γιατί αντιφάσκουν κιόλας κραυγαλέα με την αθλιότητα και τη μιζέρια της ύπαρξης μας, και η αντίθεση αυτή κάνει πιο έκδηλη αυτή την αλήθεια.»
«Γενικά, μόνο με τον εαυτό του μπορεί κανείς να είναι σε τέλεια αρμονία, με τον φίλο του ή με την ερωμένη του όχι· γιατί οι διαφορές του χαρακτήρα και της διάθεσης προκαλούν πάντοτε κάποια, μικρή έστω, δυσαρμονία.»
Η ΣΟΦΙΑ
«Ο πλούτος μοιάζει με το θαλασσινό νερό: Όσο πιο πολύ πίνει κανείς, τόσο περισσότερο διψάει.»
«Θα ήταν μεγάλο το κέρδος αν με την έγκαιρη διδαχή ξεριζωνόταν στους νέους η ψευδαίσθηση ότι μπορεί κανείς να αποκομίσει πολλά από αυτόν τον κόσμο.»
«Μόνο όποιος φθάνει ως τα γηρατειά αποκτά ολοκληρωμένη και σωστή εικόνα για τη ζωή, καθώς τη γνωρίζει στην ολότητα και στη φυσική της πορεία, κυρίως γιατί δεν την έχει δει μόνον από την πλευρά της εισόδου αλλά και από την έξοδό της, κάτι που τον κάνει να αντιληφθεί ξεκάθαρα τη μηδαμινότητά της.»
«Αυτό που προπάντων εμποδίζει την ανακάλυψη της αλήθειας δεν είναι η φαινομενικότητα η οποία απορρέει από τα πράγματα και μας παρασύρει στην πλάνη, ούτε ακόμα η αδυναμία της διάνοιας, αλλά οι εκ των προτέρων σχηματισμένες γνώμες, οι προκαταλήψεις, οι οποίες εναντιώνονται στην αλήθεια όπως ένας αντίθετος άνεμος που σπρώχνει διαρκώς το πλοίο προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν που βρίσκεται η στεριά αχρηστεύοντας έτσι το πηδάλιο και τα πανιά.»
«Οι λαμπρές πνευματικές ικανότητες γεννούν θαυμασμό, όχι όμως και συμπάθεια. Αυτή τη φυλάμε για τις ηθικές ιδιότητες του χαρακτήρα.»
«Ότι είναι για το ατίθασο άτι (= άλογο) το χαλινάρι και στομίδα, είναι για την ανθρώπινη βούληση ο νους.»
«Χωρίς αμφιβολία αυτό που δίνει την πιο ισχυρή ώθηση στον φιλοσοφικό στοχασμό και στις μεταφυσικές ερμηνείες του κόσμου, είναι η επίγνωση του θανάτου κι ακόμα η θεώρηση του πόνου και της δυσκολίας της ζωής.»
«Το ταλέντο πετυχαίνει έναν στόχο που κανένας άλλος δεν μπορεί να πετύχει· η ιδιοφυία πετυχαίνει έναν στόχο που κανένας άλλος δεν μπορεί να δει.»
