Του Κλείτου Ιωαννίδη
Θρησκειολόγου-Καθηγητή Φιλοσοφίας
Η κάθαρση για τον Πλωτίνο προϋποθέτει την απομάκρυνση από το εσωτερικό του ανθρώπου, κάθε στοιχείου ξένου προς το Ένα, το Ον, που είναι επέκεινα των όντων και «ἐπέκεινα τῆς οὐσίας, πρεσβείᾳ τε και δυνάμει», όπως πολύ επιγραμματικά μας είπε ο Πλάτων στην Πολιτεία.
Το Εν, είναι ταυτόσημο με το Πλατωνικό Αγαθό, την πηγή της ζωής και την πρώτη αιτία όλων των όντων.
Στη διαλεκτική πορεία προς την πηγή κάθε πράγματος, το υπέρτατο Αγαθό, ο άνθρωπος, ξαναβρίσκει την χαμένη του ύπαρξη, τον χαμένο του Εαυτό. Πρόκειται για απογύμνωση από ό,τι και όσα δεν είναι το Εν, ώστε να ενοικήσει εντός του ανθρώπου η αιώνια πραγματικότητα και η παρουσία του Ενός. [Rene Arnou, Le Desir de Dieu dans la philosophie de Plotin, Paris, 1921, σ.202. Εννεάδες, ΙΙΙ, 6,5]
Η επανεύρεση του απολεσθέντος Εαυτού παίρνει τη μορφή της επιστροφής στον Οίκο του Ουράνιου Πατρός, του αιωνίου εραστού της Ψυχής. Γι’ αυτό και η κάθαρση στην Πλωτινική γλώσσα συνοδεύεται από την ισχυρή επιθυμία του γυρισμού στην Πατρική εστία, τη ρίζα της ανθρώπινης ύπαρξης και ουσίας, την ίδια τη φύση και το είναι των όντων και των πραγμάτων. [Εννεάδες, ΙΙΙ, 6.6.]
Ο Πλωτίνος μεταφράζει σε όρους ζωής και νοσταλγίας επιστροφής τον Πλατωνικό ορισμό του Τιμαίου ότι ο άνθρωπος είναι «φυτόν οὐράνιον», το οποίο έχει τις ρίζες του στον ουρανό και όχι στη γη.
Πιστός σύμμαχος του νοσταλγού και ζητητού, του Αιωνίου, θα παραμείνει ο Νους, ο κυβερνήτης της ψυχής. Η μεταστροφή του όμματος, του βλέμματος της Ψυχής, προς τη Νοητή Πραγματικότητα, κατά σταθερό και αδιάλειπτο τρόπο, θα της επιτρέψει να βρει την οδό της σωτηρίας από όλα όσα την εμποδίζουν από την αληθινή θέα των υπερβατών.
Η μόνιμη εγκατάσταση της Ψυχής στην υπερβατική πραγματικότητα του Νου, σημαίνει γι’ αυτήν απελευθέρωση από το φαινομενικό κόσμο του φθαρτού αισθητού γίγνεσθαι. [Εννεάδες, ΙΙΙ, 7. 1-8.]
Ύπαρξη στραμμένη προς την εξωτερικότητα, έστω κι αν αγωνίζεται σπασμωδικά και στιγμιαία για τα ένδον της ψυχής, δεν έχει καμιά δυνατότητα ν’ αντικρίσει την Αλήθεια του Νοητού κάλλους.
Το “Είναι” της Ψυχής εγκαθιδρύεται στην πρωτογενή, την πρώτη και πρωταρχική Νοητή τάξη, μόνον όταν απομακρυνθεί από τις συνάφειες, τις πράξεις, τις επιθυμίες, τα πάθη, τις μνήμες και κάθε άλλου είδους προσκόλληση και συγχρονισμό με τον πρόσκαιρο και περαστικό, σωματικό, γήινο και υλικό κόσμο.
Για τον Πλωτίνο ο άνθρωπος που προσκολλάται στα εξωτερικά φαινόμενα είναι επιπόλαιος και χαμένος. Και γι’ αυτήν του την κατάσταση εξορίας από τον Παράδεισο του Υπέρτατου Αγαθού, είναι εξ ολοκλήρου υπεύθυνος, εξαιτίας του τρόπου της ζωής που επέλεξε.
Ο Θεός στην προκειμένη περίπτωση είναι αθώος, απαθής θεατής, αναίτιος. Όπως θα έλεγε το τέλος της Πλατωνικής Πολιτείας. [Εννεάδες, ΙΙΙ, 8. 8-11]
Για την επανεύρεση της αρχαίας φύσης και της ομοιότητας με το Θεό, χρειάζεται η φυγή από τον αισθητό κόσμο της διαρκούς αλλαγής, προς τη σταθερότητα και αιωνιότητα του Άλλου Κόσμου, Εκείνου της Υπερβατικότητας. Φυγή μόνου προς Μόνον. [Εννεάδες, VI. 9.11.]
Η εγκατάλειψη του μερικού και η απομάκρυνση από εκείνο, που δεν περιέχει το όλο εντός του, ή πιο σωστά, δεν είναι το Όλο, έχει ως αναπόδραστη συνέπεια την εκδήλωση και παρουσία του πραγματικού Όλου.
Σε όποιον από τους ανθρώπους ζει με οτιδήποτε άλλο εκτός από το Όλο, τότε το Εν, αυτό που αποκαλέσαμε Θεό, Όλο, Αγαθό, δεν φανερώνεται στην ύπαρξη και στη ζωή του.
Η φανέρωση του Ενός απαιτεί φυγή από τη σχετικότητα και την πολλαπλότητα.
Ένα τέτοιο κατόρθωμα προϋποθέτει γιγαντομαχία περί την Ουσίαν, όπως θα έλεγε ο Πλάτων, σφοδρή επιθυμία επιστροφής και νόστο της Ουράνιας Πατρίδας.
Σε τι συνίσταται, όμως, αυτή η φυγή;
Η μεταφορά προς τα Νοητά δεν έχει τίποτε από την εν τόπω και χρόνω αλλαγή. Πρόκειται για αλλαγή της “όρασης”.
Λέγει χαρακτηριστικά ο Πλωτίνος:
«Τίς οὖν ὁ στόλος και η φυγή; Οὐ ποσί δεῖ διανῦσαι, πανταχοῦ γάρ φέρουσι πόδες ἐπί γῆν ἄλλην ἀπ᾿ ἄλλης οὐδέ σε δεῖ ἵππων ὄχημα ἢ τι θαλάττιον παρασκευᾶσαι, ἀλλά ταῦτα πάντα ἀφεῖναι δεῖ και μη βλέπειν, ἀλλ᾿ οἷον μύσαντα ὄψιν ἄλλην ἀλλάξασθαι και ἐνεγεῖραι, ἣν ἔχει μεν πᾶς, χρῶνται δε ὀλίγοι.» [Εννεάδες, Ι.6.8.]
Η καλλιέργεια της σωστής εσωτερικής όρασης γίνεται σταδιακά και προοδευτικά, μέχρις ότου το βλέμμα της Ψυχής επιτύχει τη θέα του Αληθινού Φωτός και αντικρίσει το ίδιο το ωραίο και την Πηγή του ωραίου, το Αγαθό, «Την πηγήν και ἀρχήν τοῦ καλοῦ.» [Εννεάδες, Ι, 6.9]
Εδώ δεν πρόκειται για σταδιακή απάρνηση συγκεκριμένων αντικειμένων, αλλά για απάρνηση μιας συγκεκριμένης οπτικής γωνίας, ενός ολόκληρου συστήματος αξιών.
Η αλλαγή της οπτικής απαιτεί απαλλαγή από «δόξας ἀλλοτρίας» [Εννεάδες, ΙΙΙ.6.5] και κάθαρση από τα πάθη. [I bid]
Ο αγωνιστής φιλόσοφος χρειάζεται «ἄλλον τρόπον τοῦ ἰδεῖν» [Εννεάδες, VI.9.11]
Οι αρχικές υποστάσεις για να ανακαλύψει ο άνθρωπος τον διαφορετικό τρόπο του «ἰδεῖν» και ν’ αντικρύσει τα Ουράνια Θεάματα του Νοητού κάλλους και στη συνέχεια, για να ενωθεί με το Εν, χρειάζεται να στραφεί προς την ενδοχώρα της Ψυχής, ενθυμούμενος την ίδια ώρα, την Ουράνια καταγωγή του και ότι είναι παιδί «Πατρός Θεοῦ.» [Εννεάδες, V.I.I]
Για την ολοκληρωμένη γνώση του οντολογικού συστήματος του Πλωτίνου και της λειτουργίας του, χρειάζεται η περισυλλογή και ο εσωτερικός διαλογισμός της ψυχής, η οποία κρύβει εντός της τις θείες υποστάσεις, δηλαδή τις πρώτες αρχές και αιτίες του πραγματικού.
Στις τρεις αρχικές υποστάσεις αφιερώνει ξεχωριστό βιβλίο ο φιλόσοφος της Αλεξανδρείας, την πρώτη πραγματεία της πέμπτης Εννεάδος, με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Περί τῶν τριῶν ἀρχικῶν ὑποστάσεων». Εδώ γίνεται συζήτηση περί της Ψυχής, του Νου, και του Ενός.
Αναφορές και συζητήσεις για τις τρεις αρχικές υποστάσεις, τις σχέσεις της απομακρυσμένης μέσα στη λήθη Ψυχής και την άγνοια του γήινου κόσμου, κάνει διαρκώς ο Πλωτίνος στο σύνολο του έργου του.
